Na ścieżkach architektury i historii

Nowy Staw: dawna stolica Żuław

Godne uwagi, położone w sercu Żuław nad rzeką Świętą miasto handlowe z zachowanym średniowiecznym układem urbanistycznym. Warto w nim zobaczyć w szczególności gotycką kolegiatę pod wezwaniem Świętego Mateusza, będącą największym kościołem na Żuławach, a także  neogotycki kościół z charakterystyczną wieżą zwany "Ołówkiem", mieszczący obecnie galerię sztuki, prostokątny, duży rynek, zabytkowe kamienice oraz dziewiętnastowieczne zabytki techniki - wieżę ciśnień, słodownię i cukrownię.

Domy podcieniowe: świadkowie historii

Najbardziej charakterystycznym elementem budownictwa żuławskiego są domy podcieniowe. Wzniesione z drewna i cegły były siedzibami bogatych chłopów, uprawiających żyzną ziemię delty Wisły. Najstarsze pochodzą z XVIII wieku. Podcień, czyli znajdujący się poniżej podpartej drewnianymi, zwykle bogato rzeźbionymi kolumnami części domu zwanej wystawką taras, stanowi wyróżniający się element żuławskiej architektury. Największe i najładniejsze domy podcieniowe zobaczyć można m.in. w Nowym Stawie, a także we wsi Klecie, Kaniczkach, Stalewie, Świerkach, Lasowicach Wielkich czy we wsi Bystrze.

Cmentarze mennonickie: pamiątka po wygnańcach religijnych 

Mennonici, zwani także "olędrami", to nazwa skrajnego w swoich poglądach odłamu religijnego holenderskich anabaptystów, którzy znaleźli na tych podmokłych terenach swoją drugą ojczyznę uciekając przed prześladowaniami z terenu dzisiejszych krajów Beneluksu. Z uwagi na swoje umiejętności w osuszaniu bagien byli oni życzliwie witani przez polskich władców na terenie Żuław i doliny Wisły. Mimo, że nigdy nie byli liczni, swoją wytrwałą pracą przyczynili się znacznie do dzisiejszego wyglądu tych terenów. Prześladowani przez władze pruskie w XIX wieku ponownie opuścili te ziemie, a ich historię definitywnie zakończyły wysiedlenia po II wojnie światowej. Pamiątką ich oryginalnej, surowej religii są pojedyncze zbory oraz cmentarze, na których zachowały się bogato rzeźbione nagrobki. Najpiękniejsze zobaczyć można w Stogach Malborskich (największy cmentarz na Żuławach), Szaleńcu oraz w Barcicach.

Świadkowie wiary: zabytkowe kościoły Powiśla i Żuław

Powiśle i Żuławy to region niezwykle nasycony cennymi zabytkami architektury sakralnej. Znajduje się tu kilkadziesiąt pochodzących ze średniowiecza, gotyckich kościołów. Były one budowane w pierwszych latach po umocnieniu się w XIII i XIV wieku władzy krzyżackiej. Nowi władcy dążyli do chrystianizacji pogańskich, pierwotnych mieszkańców tych terenów - Prusów.

Większość kościołów zachowała się do dziś. Wielkim zaskoczeniem dla rowerzysty będzie na pewno fakt, że w czasie jednodniowej wycieczki zobaczyć może on tak cenne zabytki w tak niewielkich miejscowościach, jakimi do dzisiaj jest większość wsi Powiśla.

Do najciekawszych należą (w porządku alfabetycznym) kościoły w Bągarcie, Czarnem Dolnym, Dzierzgoniu, Gardei, Jasnej, Kalwie, Krasnej Łące, Lichnowach, Królewie, Miłoradzu, Nowym Targu, Nowym Stawie, Obrzynowie, Pietrzwałdzie, Prabutach, Starym Dzierzgoniu, Starym Mieście, Sztumie, Trumiejach, Tychnowach, Żuławce Sztumskiej, sanktuaria Świętej Rodziny w Ryjewie i Bł. Doroty z Mątowów w Mątowach Wielkich oraz ruiny kościoła w Gnojewie i ossuarium (kaplica cmentarna) we wsi Bystrze. 

Rodowe gniazda: dwory i pałace Powiśla

Powiśle było domem wielu słynnych rodzin szlacheckich. Były to rody często pochodzące jeszcze z czasów krzyżackich, które reprezentując pomorską szlachtę, uczestniczyły w tworzeniu szlacheckiej Rzeczypospolitej. Część z tych rodów uległa w okresie zaborów germanizacji, lecz przykłady np. rodziny Sierakowskich z Waplewa Wielkiego mogą być chlubą i dumą dla każdego Polaka. Dziś jest to jeden z największych, zachowanych zespołów dworsko-pałacowych na tym terenie, mieszczący Muzeum Tradycji Szlacheckiej.

Na ziemi sztumskiej i kwidzyńskiej znajduje się w sumie kilkadziesiąt ciekawych obiektów tego typu. Do najciekawszych należą (w porządku alfabetycznym) lepiej lub gorzej zachowane dwory w Cieszymowie Wielkim, Górkach, Klecewie, Krzykosach, miejscowości Licze, Otłowcu, Podzamczu, Rakowcu, Stążkach, mieszczące dzisiaj stadniny założenia w Nowej Wiosce i Miłosnej koło Kwidzyna.

Przed "Potopem": pamiątki z czasów wojen polsko-szwedzkich

Powiśle to teren, na którym w XVII wieku toczyły się przez kilka lat bitwy i potyczki między wojskami szwedzkiego króla Gustawa Adolfa a koronnymi oddziałami hetmana Koniecpolskiego. Miało tu miejsce kilka poważniejszych starć, których pamiątką są między innymi umocnienia ziemne zwane "Szwedzkimi Szańcami" w lesie w okolicach Benowa. Można też zobaczyć kamień upamiętniający miejsce zwycięskiej dla Polaków bitwy pod Trzcianą w 1629 roku oraz miejsca zawarcia rozejmu w Starym Targu oraz kończącego tę wojnę pokoju w Sztumskiej Wsi.

Wiek XIX i XX: zapomniana historia

Epoka zaborów, w której nie istniało państwo polskie to okres silnego uprzemysłowienia tych terenów. Pruskie władze wybudowały gęstą sieć linii kolejowych, z węzłami w Malborku i Myślicach. Dzisiaj zachowała się tylko niewielka ich część, a nasypy rozebranych po II wojnie światowej torowisk są częściowo, jak na przykład pod Prabutami, zagospodarowane na atrakcyjne szlaki rowerowe.

Pamiątką z czasów pruskich są również np. "Kamienie Wilhelma" - pamiątkowe obeliski, ustawione w lasach w okolicach Dzierzgonia w miejscach polowań niemieckiego cesarza Wilhelma II. Był on częstym gościem w nieistniejącym dzisiaj pałacyku w Prakwicach.

Na Lisiej Górze natomiast, w okolicach miejscowości Jasna, znajdowała się jeszcze kilkadziesiąt lat temu wieża widokowa, zwana "Wieżą Bismarcka". Do dzisiaj zachowały się jedynie jej fundamenty.

Z kolei z historią polskiego oporu przeciwko germanizacji wiąże się pałac w Waplewie Wielkim, będący siedzibą broniącego polskiej tożsamości tego obszaru rodu Sierakowskich oraz tzw. "Szkoła Polska" w Piekle. Była to miejscowość leżąca w okresie międzywojennym na terenie Niemiec, której mieszkańcy w większości czuli się Polakami i własnymi siłami doprowadzili do wybudowania istniejącego do dzisiaj budynku, w którym mieściła się szkoła ucząca w języku polskim.